U stvari, ima malo zemalja u kojima su ezoterizam i religija Misterija više obilovale: prema Nitcheovom izrazu, pored »apolonijevskog« duha, cvjetao je i »dionizijski« duh u raznim oblicima.

 

1. Dioniz. - Kult Dioniza je jedno od najstarijih vjerovanja s Misterijama u Grčkoj: S. Otran ga datira u predhelensko doba, pripisujući mu jedan religijski indo-iranski supstrat (Dionizos je Div-an-aosha, arijevski bog »pića besmrtnosti«, velike Boginje Majke koja se susreće po čitavom predhelenskom Mediteranu). Tu možda treba dodati snažne egipatske utjecaje, par Dioniz - Demetra koji podsjećaju na par Oziris - Izida...

Ma što se dogodilo, u cijelom helenskom svijetu se konstatira postojanje staleških udruženja, tajnih zajednica ili thiases, koja slave Dioniza jednim egzaltiranim kultom, produženim odjekom antičkih agrarnih kultova koji simboliziraju obnovu: igre koje imaju vrlo izraženi seksualni karakter, kolektivno pi­janstvo, krvna žrtvovanja, razne magijske prakse...

Analogno tim dionizijskim Misterijama, postojale su i Misterije Sabazois i njegove Anaitis, čiji obred je sličio na frigijske misterije Atisa i Sibele, čiji će utjecaj kasnije biti tako veliki na rimski paganizam.

2. Elezijske Misterije. - Misterije iz Elezisa (blizu Atene) imale su zvaničniji karakter, bile su posvećene Demetri, i imale su za cilj da slave sjedinjenje Zeusa i boginje, to jest Neba i Zemlje, i da ga mistično obnavljaju kako bi osigurali i unaprijedili plodnost prirode. Ono što se u njima nalazilo, kao uosta­lom u svim antičkim Misterijama, nije bilo neko učenje, već niz simboličnih prizora, a centralno mjesto tih Misterija je bila rekonstitucija svetog vjenčanja boga Zeusa i boginje Demetre. Razlikovale su se »male« i »velike« misterije u koje su ljudi zaredom bili upućivani, otuda je postojala razlika dviju klasa posvećenih: misti i epopti.

3. Orfizam i pitagorizam. - Spomenimo i Orfejeve Miste­rije, usmjerene oko Zagresovog mita (identičnog Dionizu) koji je bio rastrgnut pa uskrsnut. Orfička kozmogonija dosta sli­či na egipatske ili hindu doktrine. Tu se vidi kako Noć proizvo­di Jaje svijeta, čije dvije polovine čine Nebo i Zemlju, i odakle se rađa sjajni Eros, načelo života...

Ali ono što čini orfizam najznačajnijim, to su njegove doktrine o spasenju duše, koja, zatvorena u tijelu kao u nekom zatvoru, neprekidno prelazi od jednog bića do drugog u beskrajnom ciklusu; posvećenje, zdru­ženo sa apstinencijom i odricanjem, omogućava da se prekine »pakleni ciklus« ponovnih rođenja: »Ljudi potječu od Titana, oni su rođeni od pepela i od neprijatelja Boga, pogođeni Zeusovom munjom po kazni zbog njegovih zločina; zatim, njihove prirode sadrže u sebi jedan loš element, koji je ponekad ozna­čavan kao zemaljski. Ali njihova priroda sadrži u sebi također i jedan božanski ili nebeski element, jer su Titani bili proždrali

Zeusove sinove. Ne uvodeći formalno kao pretpostavku pojam pada ili prvobitnog grijeha, ovaj dualizam potvrđuje ideju jedne okaljanosti usađene ljudskom rodu i, preko toga, postavlja po­jam problema spasa... Bezgranični ciklus ponovnih rađanja, to je vječnost bola; radi se o tome da se čovjek oslobodi toga, i to oslobađanje jeste cilj orfičkog života...« Izgleda da je orfizam znatno utjecao na Platona, i možemo se uostalom zapitati da li čuveni mit Pećine, u Republici, ne pri­kazuje inicijaciju koju je prakticirala neka orfička sekta kojoj je pripadao Platon.

Ne zaboravimo, svakako, pitagorizam, koji je veoma sro­dan Orfizmu, i koji je često uspoređivan sa Slobodnim zidars­tvom. Poznato je kako je ovaj pitagorejski Red, čije osnivanje potječe od legendarnog Mudraca, njegovao istovremeno mistič­ne spekulacije (zapravo aritmologiju), nauku a također i politi­ku, jer je Bratstvo držalo neko vrijeme vlast u različitim grčkim naseobinama Južne Italije i Sicilije. Tradicije Pitagorejaca su suviše poznate da bismo ih mi ovdje proučavali: svatko je manje više čuo za »pravilo šutnje«, za podjelu između dviju katego­rija pobornika i za druge karakteristične crte...