ISTINA O BOSNI

 

 

Ne znam što je Istina o  Bosni  ukoliko uzmem u obzir  ono što su o njoj govorili I pisali, svatko na svoj način, dvojica velikih bosanskih mislilaca kakvi su bili Ivo Andrić I Muhamed Filipović. Za jednoga je turska invazija na Balkan značila totalan nazadak Bosne  dok je kod drugoga značila civilizacijski moment razvoja neusporediv sa ranijim stanjem. Istina je vjerojatno u nekom srednjem putu a mi ćemo ovdje pokušati skicirati taj put krečući se između obojice ovih autora uvjereni da čitateljstvu donosimo  samo jednu približnu sliku stanja Bosne u vrijeme  turske vladavine I njene dominacije do početka dvadesetoga stoljeća. To je skoro 5 stoljeća života Bosne kojeg je obilježila islamska akulturacija I prihvaćanje Islama kao duhovnoga poticaja I načina života bosanskoga čovjeka. Koliko je to bio plodotvoran period u povijesti Bosne- na to pitanje vjerojatni nećemo dobiti nikakve precizne odgovore.

Ivo Andrić je u Grazu 1922 godine obranio svoju disertaciju pod naslovom Razvoj duhovnoga života u Bosni pod utjecajem turske vladavine  dok je Filipović  sedamdeset godina kasnije napisao rad  pod naslovom Bosna I Hercegovina. Nema nikakove sumnje da se u tom rasponu od 70tak godina u Bosni mnogo toga promijenilo , da ljudi I prilike- kako socijalne tako I političke- bivaju drugačije od onoga stanja koje zatiče Andrić na početku stoljeća. I to svagda treba imati na umu da je riječ o jednoj povijesnoj  I socijalnoj dinamici koja je razlogom različitih povijesnih projekcija u zavisnosti od aktualnoga povijesnoga trenutka u kojem nastaju neka teoretska djela. A taj  vremenski raspon , barem što se Bosne tiče, karakterizirala je kalvarija naroda , opće rasulo  I barbarizam našega čovjeka kroz tri velika rata koja su fundamentalno odredila psihologiju naroda I duhovni  profil bosanskoga čovjeka. Odatle  potreba da se uspostave povijesna istraživanja  kako bi se dobio kakav takav odgovor na pitanja  – što je sudbina Bosne, kakvi su to ljudi , po  čemu sve to mogu biti pamćeni, odakle dolaze I kamo idu ... I da li će vječno ostati BOSI ČOVJEK  fundamentalno određen bijedom I neimaštinom, neznanjem I okrutnošću. Ili je pak taj bosi čovjek  kao I svaki drugi samo KAP ROSE na travnatom polju  dok se Sunce ne digne iznad horizontal I  kada sve nestane.

 

 

Za Andrića

 

Од одлучујуhег значаја је то да је Босну, у најкритични­

јем тренутку њеног духовног развоја, у доба када је преви­

рање духовних снага достигло врхунац, освојио један

азијатски ратнички народ чије су друштвене институције

и обичаји значили негацију сваке хришhанске културе и

чија је вера - настала под другим климатским и друштве­

ним условима и неподесна за свако прилагођавање - пре­kinula duhovni život zemlje, izobličila ga I od toga života načinila nešto sasvim osobeno  ( str. 25)

 

 

dok  za Filipovića

 

‘’nije točna teza pokojnoga Ive Andrića koju je izložio u svojoj doktorskoj disertaciji  branjenoj 1922 godine u Grazu  da je osmanski period  uprave u Bosni  značio nazadak  u svakom pogledu. Točno je upravo suprotno  tj značio je obogačenje  ali ne I svaki prekid  prethodnoga razvoja’’

 

 

Kada je osvojio Bosnu  Sultan Mehmed II el Fatih  formirao je  upravno vojnu  jedinicu  koja se nazivala Bosanski Sandžak  ili Sandžak Bosna. Ovaj je sandžak imao  sjedište u Vrhbosni  što je današnji grad Sarajevo  I bio je dio Ejaleta Rumelija  koji je obuhvaćao  europski dio osmanskoga carstva. Kada je završeno osvajanje  zemalja  koje su bile pod upravom Kosaće a njegove su se zemlje protezale od Lima I Trebišnjice do Cetine, Sultan je formirao I drugi  bosanski sandžak  nazvan Hercegovina. Krajem 15 stoljeća završeno je osvajanje u Posavini  I na prostoru oko Jajca I time je bilo kompletirano osmansko zaposijedanje Bosne koja je od tada pa za narednih 415 godina  bila svagda  I u cijelosti  sastavni  dio Osmanskoga carstva. Krajem 17 stoljeća unutar ejaleta Bosna  nalazi se osam  sandžaka: Bosna, Hercegovina, Klis, Zvornik, Požega, Krka, Pakrac,  I ponekad Bihać. Kasnije će se ovima pridružiti  I Novopazarski sandžak. Kada su 1592 godine  Osmanlije  konačno osvojile I Bihać završeno je osvajanje cijele Bosne, onakve kakva je ona sada. Što je to značilo za  duhovni  život Bosne danas je teško ocijeniti mada je  točno  da je bosansko društvo osmanskoga vremena reflektiralo sliku  potpuno razvijene I stratificirane cjeline. Islamizacija u Bosni  nosila  je mnoge veoma značajne momente. Kao prvi I najznačajniji  efekt javlja se  širenje pismenosti  I šire obrazovanosti  neusporedive sa prijašnjim stanjem. Sa ovim u svezi  dolazi do razvoja  široko zasnovanoga književnoga stvaranja  svih vrsta I to na orijentalnim jezicima, na bosanskome jeziku  a kasnije I na latinskom . Osnivaju  se brojne vjerske  škole, nastaju medrese, biblioteke, prepisivačke radionice...mladi ljudi uče  brojne tada važne jezike, prije svega arapski, osmanski turski I perzijski , bave se mnogim znanostima kao što su filozofija, teologija, pravo, filologija, retorika  I poetika a zatim pišu  poeziju  na orijentalnim  I domaćem jeziku . Tako bismo mogli reći  da je ubrzo nakon   što je nastala I stabilizirala se vlast Osmanlija u Bosni  nastao bogat  I jako raznovrsan  duhovni  I uopće kulturni život, a umjetničko istraživanje  mada je poprimilo nove orijentalne oblike snažno se razvilo  I obogatilo  ukupnu kulturu zemlje I stanovništva.

 

Ove činjenice u jednom izvijesnom smislu priznaje I Andrić pozivajući se na Hernesa koji je smatrao da u srednjovjekovnoj Bosni jedva da je moglo biti riječi o nekakvoj kulturi

 

‘’Sirovost I primitivnost reljefa, nedostatak invencije

и одсутност сваког обележја културе на исклесаним фи­

гурама служе му као доказ за то да је Босна културно далеко

заостајала "Иза суседних држава. На основу ових споменика  on donosi zaključak o ‘’potpunom odsustvu svakoga religioznoga duha I potpunom varvarizmu bosanskoga naroda’’ ( str 9)

 

ali Andrić također zapaža I one druge koji imaju sasvim suprotno mišljenje

 

 

‘’Drugi su išli I dalje tvrdeci sasvim suprotno stan-

овништву које је заузео Хернес, да су управо надгробни

споменици "живи и непобитни сведоци културног развитka, moći I bogatstva naroda koji ih je podigao’’ (Ibid)­

 

 

 

opredeljujući se tako za ‘’srednji put’’ da je kod Bosne riječ

 

‘’o posve originalnoj nacionalnoj kulturi koja premda

се "као и

свака култура развијала под туђим утицајима, корен вуче iz nacionalnoga života I duha te da nudi vernu sliku ovog duha ‘’  ( str 10)

 

 

Padom Bosne pod Osmansku upravu tijekom 15 i 16 stoljeca učinjene su znatne promjene u socijalnom , kulturnom i privrednom životu zemlje . Sa svojom upravom  Osmanlije su donijele svoje državno uređenje , svoje društveno uređenje , islamsku vjeru  i islamsku kulturu i civilizaciju . Pod utjecajem raznih faktora najveći dio autohtonoga bosanskoga stanovništva, u prvom redu pripadnici  stare bosanske crkve koji su se nazivali krstjani ili bolje poznati kao bogumili ili patareni prihvatio je Islam  i uključio se u novo političko uređenje  ali je svagda pri tome  ljubomorno čuvao svoj jezik , svoju kulturu i narodne običaje  kao i mnoge druge atribute svoje bosanske  tradicije i narodnosti . Uklapanje  Bosne  u jedinstveno  Osmansko carstvo  u kojem je ona unekoliko postala spona Istoka i Zapada stvoreni su mnogi uvjeti  za razvoj bosanskih gradova, gradske privrede i  gradskog stanovništva u kojem carstvu se svi ovi momenti razvijaju  pod utjecajem islamske kulture i civilizacije tako da se stvaraju mnoge vakufske  ustanove vjerskoga  i prosvjetnoga karaktera, pa onda socijalnoga i humanitarnoga karaktera kao i sanitarno utilitarnoga. Jer konačan cilj te uprave  i jest bio,  kako to Nizami al Mulk piše u 11 stoljeću  kao veliki turski vezir , stvaranje i održavanje  povoljnih uvjeta  da narod poživi  u blagostanju  pod sjenom careve  pravičnosti. U svojoj ''Carevoj čitanci'' koja bijaše napravljena  kao savjetnik  u upravljanju državom  samom sultanu Malek Šahu , Nizami al Mulk piše:

 

'' Further he will bring to pass that which concerns  the advance of civilization , such as constructing Underground  channels , digging main channels , Building Bridges  across  great Waters, rehabilitating villages   and farms , raising fortifications , Building new towns , and erecting  lofty  buildings  and magnificent dwellings: he will have inns built on the highways  and schools  for  those  who seek knowledge, for which things  he will be renowned  for ever , he will gather  the fruit  of his good Works  in the next world and blessing  will be  showered  upon him'' ( The Book of Goverment or Rules for kings, str 10)

 

 

Dakle u ovim uvjetima izuzetnoga privrednoga napretka razvijeni su u Bosni   mnogi srednjovjekovni gradovi i trgovi  a utemeljeni su i neki potpuno novi koji su značili znatan korak naprijed u odnosu na  ranije zatečeno stanje . Privredni  napredak zemlje , osobito  zanatstva  i trgovine  stvarao je kod novoga građanskoga staleža  materijalne i duhovne uvjete za udobniji i ljepši život i kulturniji život . U skladu sa time porasle su i  duhovne potrebe  stanovništva  što je poticalo razvoj šire pismenosti , obrazovanosti, znanstvene i literarne djelatnosti . Ove okolnosti  u izvijesnom smislu pokidale su  prijašnji kontinuitet  u Bosni započetoga  književnoga stvaranja  na narodnom jeziku. Zato se stvaralaštvo naroda u tom vidu svelo  na usmenu književnost narodnih junačkih i lirskih pjesama  i balada koje i danas svjedoče  o stvaralačkim sklonostima i duhovnim sposobnostima našega naroda i upravo je velika šteta da je razvoj o kojem govorimo  bio upućen u drugom pravcu  suprotnom  našem narodnom duhu i duševnosti. Uostalom postojanje takozvane alhimijado literature gdje je riječ o bosanskome jeziku   na kojem nastaje znatna literatura pisana  arapskim pismom jedan je pokušaj  da se ove stvaralačke duhovne i duševne sposobnosti našega naroda  primjereno izraze na način da se u niti jednom momentu ne gubi  narodna i nacionalna esencijalnost .

 

Znači ne bismo se mogli složiti sa stajalištem da je osmanski period u razvoju Bosne bio ''pad'' u svakom pogledu . Jer je naša bosanska bijeda, naša bogumilska bijeda uglavnom do Turaka živjela na  luku i kupusu  a sada su mogli upoznati rajčicu, nove vrste domaće stoke, dvadeset vrsta pita, baklave, hurmašice tako da se sa privrednim razvojem i kulturnim i prosvjetnim razvojem također obogaćuje i ishrana  bosanskoga stanovništva. Odatle bismo teško mogli reći da je Bosna za  Osmanlije predstavljala neku privremenu postaju na njihovom putu i napredovanju prema Europi, nešto kao kasarnu i spremište za naoružanje  jer bi u tome slučaju od Bosne imali ruševine, a mi vidimo razvoj gradova, trgovine i to posebno trgovine preko Dubrovnika, zanatstva, kulture…..Ne treba također niti smetnuti sa uma činjenicu naseljavanja Židova u Bosnu nakon njihova progona iz Španjolske . Oni su se počeli doseljavati u Bosnu  u prvoj polovini 16 stoljeća jer , prema naređenju sultana Selima I , Židovi protjerani iz Španjolske  dobijaju pravo naseljavanja  na teritoriju Osmanskoga carstva te tako u Bosnu dolaze prvi židovski doseljenici. Za njih su bili predviđeni prihvatni centri i kuce u Sarajevu i sve pogodnosti s time u svezi . Prva veća kolonija zabilježena je 1540 godine i od tada  će u Sarajevu živjeti  velika zajednica Židova. Brzo su u Bosni  ostvarili napredak i utjecaj u životu Sarajeva i cijele zemlje, postali su bogati trgovci, trgovali su sa Dubrovnikom i ostatkom carstva, u Dubrovniku su imali i svoju ulicu i naselje koje se zvalo Žudioska po njihovom imenu, postali su poznati novčari, farmaceuti, liječnici . Neke židovske  obitelji  već su u 17 stoljeću  postale veoma bogate. Bili su vodeći nosioci prekomorske trgovine. Tako je u Sarajevu živjelo do Drugoga svjetskoga rata 8000 Židova što je tada iznosilo 12 posto stanovništva grada.

 

 

 

 

I na koncu bih htio reći par riječi o takozvanom danku u krvi. Riječ je o instituciji otimanja najljepse i najzdravije djece od bosanskih roditelja i njihovo slanje u Carigrad. Andrić o tome također i piše ovo:

 

 

Отета деца су, као што је већ речено, ускоро заборавила

родитељску кућу и своју веру и постала су фанатични "Тур­

ци". Као потомци исконских, здравих брђана, захваљујући

својој УРОђеној интелигенцији и способности, та деца су

много лакше долазила до части и угледа него што је ово

био случај са Турцима који су били нерадни и оптерећени

пороцима. Одјек њихове славе и њиховог богатства допирао

je sve do Bosne i djelovao primamljivo na njihove sunarodnike i rođake. To je Islamu sticalo više prozelita nego li najfanatičniji šeih ili hođa'' (str.31)

 

 

 

Jer je točno da je u toj našoj bosanskoj bijedi bilo lijepe djece koja su živjela sa svojom mnogobrojnom braćom i sestrama u krajnjem siromaštvu pa je odlazak u Carigrad unekoliko bio dobra prilika da se toga siromaštva riješe. Znači mnogi su nasilu odvedeni i razdvojeni od svojih roditelja a mnogi su se i dali odvesti i na taj način otpočeti novi život sa novim prilikama i mogućnostima.

 

 

Ukratko rečeno, turski period u razvoju Bosne ne može se shvatiti krajnjim nazatkom zemlje  i ono što je Andrić ispripovijedao u svome romanu Na Drini čuprija ali i  drugim svojim djelima jest uglavnom točno. On je iznio jednu istinu o Bosni sa kojom se mi  možemo složiti ili ne  ali pri tome treba imati na umu da je napravio jednu čisto metodološku grešku a ta je da je probleme vlastite kulture prenio na  kulture kojima se bavio, odnosno da je pristupio povijesnim istraživanjima na temelju svojih  povijesnih pretpostavki i da pri tome nije bio objektivan . Uostalom da li je to moguće  u povijesnim istraživanjima uopće postići- takvu objektivnost i egzaktnost sa kojom se svi možemo složiti . Jer Andrić već ispred sebe ima  nove momente razvoja Turskoga carstva koje je već krajem 19 stoljeća  pokazivalo znatne slabosti  i unutrašnje raskole gdje dolazi do  novih historijskih okolnosti  koje su za Bosnu značile  jačanje autonomaških pokreta sa tendencijama osamostaljivanja u odnosu na  carigradski centar  i gdje oslabljeno otomansko carstvo znači nove prilike i nedaće našega naroda. To je slika koju Andrić ima iz neposrednoga svoga osobnoga iskustva koju je možda i sa nepravom prenio na čitavu bosansku povijesnicu . Ali to mu nije za zamjeriti.

 

 

 

Zlatan Gavrilović Kovač